صدرا محقق:خيليها پرندههاي تهران را فقط همين كلاغهاي سمج و سياهش ميدانند اما 35 سال پيش يك پرندهشناس انگليسي كه بين سالهاي 1972تا 1976 ميلادي روي پرندههاي تهران تحقيق ميكرد، در نتيجه مطالعات خود آورده است در تهران 266 گونه پرنده وجود دارد. ولي اين پرندهها كجا هستند، كجا لانه ميسازند، كجا و كي پرواز ميكنند كه ما نميبينمشان. بر اساس اين آمار، منطقه تهران از ذخيرهگاه زيستكره ميانكاله كه بهشتي براي پرندگان به حساب ميآيد فقط حدود 20 گونه كمتر دارد. آنطور كه قديميهاي شهر ميگويند تا چند سال پيش در حوالي ميدان توپخانه ديدن «سبزقبا» براي مردم شهر عادي بود، همانطور كه حالا ديدن كلاغ در گوشه و كنار شهر براي ما عادي است. علاوه بر اين، پارك قيطريه فعلي هم جايي بود براي شكار كبك و تيهو، محله طرشت در غرب شهر هم محل شكار و زندهگيري بلدرچين بود. اما شهر بزرگ شده و بيش از 10ميليون نفر را در خودش جا داده است، آدمها جاي پرندهها را گرفتهاند و حالا ديگر از آنها خبرها نيست.
تهران بهترين زيستگاه پرندگان ايران
اما پرندهشناسان هنوز هم ميگويند تعداد گونههاي پرنده موجود در تهران از آن سالها كاهش چنداني نداشته، ولي كي باور ميكند تهران شلوغ، تهران آلوده به دود و صدا، اين همه پرنده را در دل خودش جا داده باشد. اين مساله را محمد توحيديفر، كارشناس محيطزيست و پرندهشناس تاييد ميكند. او در گفتوگويي با شرق از وضعيت تهران و پرندههايش ميگويد: «تهران به دليل منطقه جغرافيايي ويژهاش كه در دامنه ارتفاعات البرز واقع شده، بهترين زيستگاه شناختهشده ايران براي پرندهها محسوب ميشود، خيلي از گونههاي پرنده مهاجر وقتي براي گذراندن فصلهاي سرد از سد رشته كوه البرز ميگذرند، همين جا در تهران ميمانند.» توحيديفر همچنين در رابطه با اطلاعات و آماري كه از تعداد و گونه پرندههاي ساكن در تهران در دست است، توضيح ميدهد: «شرايط پايش گونههاي پرنده در تهران به دليل موقعيتش بهعنوان پايتخت هميشه موجود بوده است، به همين دليل بسياري از پرندهشناسان برجسته دنيا از 70سال پيش به اين سو، پژوهشهاي برجسته و پراهميتي را روي پرندههاي تهران انجام دادهاند، بهعنوان مثال پرندگان تهران از سالهاي 1944 تا 46 ميلادي توسط پرندهشناساني چون ترات و مايكل جان، مورد بررسي قرار گرفته است. درك اسكات نيز در سالهاي 1972 تا 1976 ميلادي مطالعه مشابهي انجام داده است. از سال 1372 شمسي به بعد پرندگان تهران توسط پرندهشناسان ايراني مطالعه شده است. در بين آنها بهروز بهروزيراد، ابوالقاسم خالقيزاده و حسن محمديان پيشگام بودهاند. پرويز بختياري در سال 1387 و من در سال 86 بررسي مشابهي انجام دادهايم. چنين مستنداتي به ما كمك خواهد كرد كه از روند حضور، پراكندگي و غناي گونهاي اين استان اطلاعاتي مستدل و نسبتا دقيقي داشته باشيم.»
كلاغ جاي سبز قبا
اين پرندهشناس در رابطه با حذف و اضافه گونههاي مختلف در تهران نيز تاكيد ميكند: «در ميان پرندگان به لحاظ اكولوژيكي هميشه وقتي يك گونه حذف ميشود، اينگونه نيست كه عرصه براي هميشه خالي ميشود، بلكه گونههاي فرصتطلب و مقاومتر جاي آنها را اشغال ميكنند. بر اساس مطالعات انجام شده و آمار موجود جاي پرندههايي مثل «ياكريم» كه نشانه شناساييشان وجود يك خط بر پشت گردنش بود و همينطور «سبزقبا» كه حدود سالهاي 30 و 40 خورشيدي به وفور در ميدان توپخانه و حوالي ارگ تهران ديده ميشد را حالا پرندههاي ديگري مثل گونههاي كلاغ، گنجشك، كلاغ سياه و قمري گرفته است.» توحيديفر در ادامه ميافزايد: «پرستو يا بادخورك، يكي ديگر از گونههاي ساكن تهران بود كه با صداي سوت مانندش شناخته ميشود، بادخورك به دليل نوع خاص لانهسازياش در زير شيرواني خانهها، در جاهايي كه خانههاي شيروانيدار حذف شده ديده نميشود، زيستگاه اين پرنده در بافتهاي سنتي و مركزي تهران بود و چند سالي است به دليل تغيير معماري خانهها و جايگزيني ساختمانهاي تمام بتني و شيشهاي زيستگاه اين پرنده به سمت جنوب تهران كشيده شده است. بقاي اين پرنده به دو عامل بستگي دارد؛ يكي همين خانههاي شيروانيدار و ديگري آلودگيهاي مختلف، بادخوردك در شرايط آلودگي هوا ميتواند به راحتي غذاي خود كه حشرههاي مختلف است، پيدا كند.» آنگونه كه اين پرندهشناس به شرق ميگويد يكي ديگر از گونههاي پرندهاي كه پيش از اين به وفور در تهران يافت ميشد اما به دلايل مختلف از جمله از بين رفتن شرايط و موقعيت لانهسازياش حالا كمتر ديده ميشود، كبوتر چاهي است، اينگونه كه در گفتار عاميانه كفترچاهي خوانده ميشود، لانه خود را در مناطق اطراف تهران و داخل چاهها ميساخت، كفتر چاهي در خيلي جاها با كبوترهاي اهلي كبوتربازان اختلاط پيدا كرده و جزو آنها شده است. علاوه بر اين «قمري» هم كه امروزه خيليها آن را با ياكريم اشتباه ميگيرند و در خيابانها و پيادهروهاي شهر زياد ديده ميشود، يكي ديگر از گونههاي فرصتطلبي است كه از سمت شرق ايران و پاكستان وارد شده و با جغرافيا و طبيعت اغلب شهرهاي ايران خود را اخت داده است.
فرصتطلبان جاي لطيفان
محمد توحيديفر معتقد است طي تغييرات زيستگاهي و اكولوژيك در سالهاي گذشته پرندههاي فرصتطلب جاي گونههاي حساستر و لطيفتر را گرفتهاند، فرصتطلبها با شرايط جديد زيستگاهي چون تهران خو گرفتهاند و پرندههايي چون «سبز قبا» و «ياكريم» كه پرندههايي حساستر و لطيفتر محسوب ميشوند تهران شلوغ و پر سروصدا را رها كرده و به زيستگاههاي آرامتر و خلوتتر كوچ كردهاند، جايشان را هم كلاغها و گنجشكها گرفتهاند. اما اين همه داستان نيست، تهران اگر در اين سالها رنگ دوست داشتني سبزقباها و ياكريمهاي خوشصدا را از خود منها كرده، گونههايي زيبا را هم به خود اضافه كرده است، نمونهاش «طوطيهاي طوق صورتي» و «شاه طوطي» است، توحیدیفر در اينباره ميگويد: «اين دو گونه پرنده كه بومي هندوستان هستند پيش از اين در تهران نبودند، اما توسط مردم به اين شهر آورده و رها شدهاند و حالا به صورت آزاد در پاركهاي بزرگ شهر مانند پارك شهر زندگي ميكنند.» اين كارشناس محيطزيست و پرندهشناس يكي از اصليترين دلايل رشد و غالبشدن گونههايي مثل كلاغ در تهران را وجود زبالهها در شهر و غذا دادن مردم به آنها ميداند و ميافزايد: «در تهران شرايط زيست براي كلاغها مهياست، زبالهها غذاي آماده و بيدردسري هستند، در صورتي كه اگر اين پرندهها در طبيعت آزاد باشند زمستانها براي يافتن غذا به صورت جدي با مشكل مواجه ميشوند.»
منبع:روزنامه شرق