رفتار شناسي حيوانات




مفاهیم کلی
فرایندهای رفتاری همانند سایر خصوصیات و فعالیت های جاندار در اصل تحت کنترل ژنتیکی قرار دارند. بنابراین نوع رفتاری که یک جاندار از خود بروز می دهد، اجباری است و لااقل تا حدی توسط اطلاعات ژنتیکی که به ارث برده تعیین می شود. مثلا مردم تا حدی از آنرو می توانند باهم صحبت کنند که ژن های لازم برای رشد ماهیچه ها و سایر اجزای دهان و حلق را که برای حرف زدن لازمند به ارث برده اند.
اما جنبه های ویژهای از رفتار ، بر تجربه استوارند و مکانیسم های غیر ژنتیکی آن ها را در کنترل دارند. در عین حال ، با آنکه عوامل ارثی و آموخته شده در هر گونه نقش دارند، تاثیر نسبت این دو گروه ، بر روی رفتارهای مختلف فرق می کند. این تاثیر نسبی ، معمولا از روی میزان تعدیل پذیری یک فرایند رفتاری ، سنجیده می شود. بر این اساس سه نوع رفتار عمومی با نام های واکنشی ، فعال و شناختی داریم.

رفتار واکنشی
رفتار واکنشی شامل همه فعالیت هایی است که بیشتر خود به خودی و تقلید نشده باشند. این گروه فعالیت ها نماینده ابتدایی ترین ترازهای رفتاری هستند. رفتارهای واکنشی بطور کلی بروز شده اند و به محض آنکه جاندار مراحل رشد جنینی خود را به پایان میرساند، به صورت نسبتا ثابت و یا همه یا هیچ جلوه میکنند. از جمله این رفتارها کینزها ، تاکتیسم و تروپیسم را میتوان نام برد. مثلا حرکت پارامسی با تغییر زاویه به صوت ثابت در هنگام برخورد با یک مانع صورت میگیرد. نمونه ای از کنیز میباشد. در تاکتیسم ، نور گریزی سوسریها و در تروپیسم ، جهت رشد ساقه در حضور نور به طرف بالا.

رفتار فعال
در گروه رفتارهای فعال ، وراثت توانایی های ویژه ای را به جاندار می بخشد. اما تحقق این تواناییها تا حدود زیادی به یادگیری و تاثیر جهت دهندگی محیط وابسته است. بنابراین ، جانداری که رفتار واکنشی از خود نشان می دهد قابل مقایسه با ربات بوده، اما جانداری که رفتار فعال دارد، ابتدا محرک را ارزیابی می کند و بعد پاسخ مناسب می دهد. این شکل از رفتار ، نیازمند دستگاه عصبی نسبتا پیشرفت های است.
بنابراین در جانوران عالی و بویژه در مهره داران بروز می کند. از جمله این رفتارها ، جستجوی غذا و استفاده از آن ، آراستن و پاکیزه کردن خود ، ارتباط با دیگران ، جفتگیری ، دفاع و حمله ، زندگی و خانواده و اجتماعی شدن را می توان نام برد. برخی از اینها تا حد زیادی آموخته شده اند برخی دیگر اساسا از طریق ارثی برنامه ریزی شده اند مثل بلعیدن غذا.

رفتار شناختی
پیشرفته ترین صورت رفتارها را فعالیت های شناختی تشکیل می دهند. در این توانایی های رفتاری ، ژنها فقط زمین های بسیار عمومی و وسیع را فراهم می آورند و کاربرد عملی آن توانایی ها ، وابستگی بسیار به عوامل خارجی دارد. جانور در این مورد نه تنها فعالانه در برابر محرک پاسخ می دهد، بلکه می تواند راههای تازهای برای چگونه پاسخ دادن را بجوید یا آنکه فعالیت های خود را ابداع کند. از جمله این نوع رفتارها ، نوع اکتشافی را می توان نام برد که طی آن جانور خود را با اوضاع محیط تازه وفق می دهد.
اشیا ناآشنا از طریق بینایی ، بویایی یا لمس کردن مورد بازرسی قرار می گیرند. معمولا در ابتدا به سرعت عقب نشینی می کند. بعد عملیات بازرسی مکرری صورت می گیرد، که فواصل میان آنها تدریجا زیاد می شود. هر چه شی پیچیده تر باشد، اعمال اکتشافی نیز زیادترند. نوع دیگر بازی است که بخصوص در بین پستانداران عمومیت دارد، اما در سایر مهره داران هم مشاهده می شود. این نوع پیچیده تر از اکتشافی است و اثر آموزشی در رفتارهای حمله و دفاع ، جفت گیری و مقابله با تعارض های اجتماعی بعدی دارد.

آموختن و حافظه
از آنجا که به هر حال همه رفتارها تا حدی تحت تاثیر تجریبات گذشته اند، بسیاری از دانشمندان می کوشند تا مبانی عصبی و شیمیایی حافظه را معین کنند. اگر مکانیسم های عامل این ذخیره سازی اطلاعات کشف شوند، می توان یادگیری را در بسیاری از جانوران از جمله آدمی بهبود بخشید یا تحت کنترل گرفت. تحقیق درباره اساس سلولی و شیمیایی کنش مغز در طول سالیان اخیر به پردازش ما درباره چندین نوع از رفتارهای طبیعی افراد ، افزوده است.
بعضی از این قبیل یافته ها حتی در معالجه انواعی از بیماریهای وابسته به مغز موثر بوده اند. بیشتر این نتایج مستقیما از این جا منشا می گیرد که داروهای ویژه ای با تاثیر گذاردن بر ناقل های عصبی موجود در مغز ، بعضی از انواع رفتارهای غیر طبیعی انسان را از بین می برند. مثلا بسیاری از داروهایی که برای رهایی از افسردگی تجویز می شوند در گروه های ویژهای از سیناپس های مغزی ، بر مقدار نور اپینفرین اثر کرده و آنرا افزایش می دهند.
ساعت های بیولوژیکی
بیشتر رفتارهای همه جانداران دارای نظم های دورهای است و اغلب این رفتارهای دورهای با بعضی از چرخ های محیط فیزیکی همزمان شده اند. مثلا رفتارهای زیادی در گیاهان و جانوران وجود دارند که دوره تناوب آنها ۲۴ ساعت است و به چرخه شب و روز و تغییرات وابسته به دما مربوطند. بیشتر جانداران منطقه ساحلی رفتارهای متناوبی از خود ظاهر می سازند که با چرخه جزر و مد هماهنگ است.

جهت یابی
مثل ساعت های بیولوژیکی که جاندار خود را در موقعیت زمانی خاص قرار می دهد، مکانیسم های رفتارهای دیگری هم وجود دارند که جاندار در موقعیت مکانی مناسب قرار می دهد. اساسی ترین رفتارهای موثر در جهت یابی کینزها ، تاکتسیم و تروپسیم می باشند. مثلا کینزها و تاکتیسمها با فعالیت های حرکتی توامند که سبب می شوند جانداران که به مناسبترین صورت در زیستگاه خود توزیع شوند. تروپیسمها می توانند جانداران غر متحرک را در موقعیت های مناسبی نسبت به محیط اطراف خود قرار دهند. یکی از راهنمایان خوب جهت یابی ، تنظیم موقعیت خود نسبت به خورشید است که جاندار بر اساس محل و یا تغییر مکان ظاهری خورشید در آسمان ، مسیر خود را اصلاح می کند.

الگوهای سازمان اجتماعی
در تمام جانوران اجتماعی ، اعضای یک گروه متقابلا بهم وابسته اند اما هر کدام در کار ویژهای تخصص یافته است. همکاری بین اعضای یک گروه ، توسط یک یا چند شکل ارتباط ریست شناختی ، یعنی فعالیت های فردی برقرار می شود که رفتار سایر جانداران را به شکلی سازگار کننده تغییر می دهد. ارتباط بین جانداران ، از طریق علامات گوناگونی برقرار می شود که شامل فرومونها و سایر مواد شیمیایی ، صداها ، نور افشانی ، تغییر رنگ و دادن حالات مختلف به بدن است.

جوامع حشرات
در این مورد میتوان به رفتار تولید مثلی زنبور عسل اشاره کرد که در بین سایر حشرات نیز مشابه همین دیده میشود. زمانی که که جمعیت کندو زیاده از حد شد، ملکه ، چند زنبور نر و چند هزار کارگر از کلونی جدا شده و به منطقه دیگری رفته تا کندویی تازه درست کنند. در کندوی قبلی هم ، کارگرها، چند تخم ملکه را پرورش داده و نخستین ملکه بیرون آمده، فورا ملکه های دیگر را نیش میزد و آنها را از پا درمی آورد. ملکه جوان و بی رقیب ، به زودی با یکی از نرها درمی آمیزد.
در این هنگام بارها به ارتفاعات زیاد هوا می روند و در آن جا میلیونها اسپرم دریافت کند. این اسپرم های دریافت شده، تا آخر تخمگذاری ملکه ، باقی می مانند. در ملکه پیری که اسپرم هایش تمام شده، تخم های بارور نشده، زنبور نر و نوع بارور شده هم ، به ملکه یا کارگر تبدیل می شود که این بستگی به نوع تغذیه آنها دارد. اگر از غذای معمولی استفاده کنند، کارگر و اگر از ژله سلطنتی استفاده کنند به ملکه تبدیل می شوند.

جوامع مهره داران
رفتار پرخاشگری ، رفتاری است که طی آن یک فرد عضویت خود را بر گروه تحمیل می کند و سهم جا ، غذا و جفت ویژه خود را تعیین می کند. وسایل نیز شامل تهدید و اقدام به نبردهای واقعی است.
تظاهر به پرخاشجویی از الگوهای کمابیش استاندارد شده ای تبعیت می کند از طریق هشدار دادن، لاف زدن یا ترساندن دشمن بالقوه ، جلوی پیکار واقعی را می گیرد. در بسیاری از موارد ، این نمایش ها حتی در برابر اعضای سایر گونه ها هم موثر واقع میشوند. مثلا نمایش دادن وسایل دفاعی ، نگاهی خیره که مستقیما متوجه رقیب است، به انقباض درآوردن ماهیچه ها ، حرکتی محتاطانه و آرام که در بعضی موارد با غرش توام است و یا بزرگتر جلوه دادن بدن یا بلند کردن پرها یا موها ، همه در بین مهره داران به عنوان نشانه های تهدید تلقی می شوند.
مهره داران کمتر تا سر حد مرگ باهم می جنگند. اگر تبادل حرکات تهدید آمیز و تهاجمی برتری یکی رقیبان را نشان ندهد، با آغاز جنگ معمولا چنین برتری فورا آشکار خواهد شد. در این صورت پیکار تمام میشود و در بیشتر موارد به محض آنکه یکی از دو طرف زخمی شود پیکار تمام می شود. هدف از جنگ جانوران ، نابود کردن رقیب نیست بلکه از میان بردن خطری است که از وجود آن ناشی می شود و در این میان باید حداقل ضرر به حریف وارد آید و خودش نیز کوشش چندانی نکند.

چشم انداز بحث
هر جامعه ای رفتارهای متفاوتی را برمی انگیزند که این رفتارها ، در جهت و با هدف تبادل آن جامعه میباشد. بطوری که اگر دخالت عمدی انسان در این جوامع ، افراطی و غیر قابل جبران باشد، باعث به هم خوردن تعادل این رفتارها شده و گسیختگی این جوامع را موجب خواهد شد. بنابراین در بحث بقاء گونه ها ، باید به رفتار شناسی موجودات نیز توجه شایانی گردد.